… وجود این عایق غول‌پیکر بر سقف ساختمان، تأثیر شایانی بر کاهش میزان آلودگی صوتی نیز دارد و قادر به آن است تا برای ساکنین ساختمان و حتی برای ساکنین شهر، منظری آرام و کم سروصدا را ایجاد کند که این ویژگی نیز ناشی از به‌کارگیری گیاهان در این بام‌هاست.
افزایش ارزش اقتصادی ملک نیز از موارد بدیهی‌ست که می‌تواند از ثمره‌های ایجاد یک بام سبز در ساختمان به شمار آید….
منتشر شده در: دوهفته نامه طراح امروز / شماره ۳۵، نیمه دوم بهمن ماه ۱۳۹۶ ، شهر و منظر ، صفحه ۶
به قلم: پرستو جعفری
در ساده‌ترین تعریف بام سبز می‌توان بیان کرد که بام سبز، بامی ست که با سبزینگی پوشانده شده باشد؛ حال این سبزینگی ممکن است از جنس پوشش گیاهی و خاک بوده و یا از جنس مفاهیمِ سبز همچون پنل‌ها و سلول‌های خورشیدی و یا فتوولتاییک؛ اما در هر دو صورت، بهبود مصرف انرژی و زیبایی و ایجاد چشم‌اندازهایی دل‌نشین، مهم‌ترین ثمره‌هایی‌ست که این نوع بام‌ها به ارمغان می‌آورند.
پیشینه‌ی طراحی و اجرای بام سبز در دنیا، داری قدمتی دیرینه است که جلوتر بدان خواهیم پرداخت؛ اما آنچه باعث خرسندی می‌باشد، این است که در ایران نیز مدت کوتاهی‌ست اجرای بام سبز بر روی غلتک شناخته شدن توسط مردم افتاده و این موضوع جای شکرگزاری بسیار دارد؛ چراکه تأثیر بام سبز صرفاً در حیث زیبایی و چشم‌نوازی آن خلاصه نشده و تأثیرات بسزایی نیز در صرفه‌جویی مصرف انرژی و افزایش ارزش اقتصادی ساختمان‌ها دارد.
علیرغم فراگیر شدن بام سبز در چندساله‌ی اخیر، طراحی و بالأخص اجرای آن‌ها، فرآیند ساده‌ای نیست؛ زیرا در وهله‌ی نخست، امکان‌سنجی بستر برای اجرای آن اهمیت بسیاری را داراست. سازه‌ی ساختمان باید توان تحمل بار زنده و مرده‌ی ناشی از کاشت گیاهان و قرارگیری سایر تجهیزات (اعم از نشیمن، آب‌نما و سایر مبلمان) را داشته باشد. بدیهی‌ست که این مهم، بالأخص در ساختمان‌های قدیمی‌تر که از ابتدا بدین منظور ساخته نشده‌اند، مستلزم تقویت سازه‌ای آن ساختمان است؛ اما چالش‌های این فرآیند در اینجا به پایان نمی‌رسد. چراکه مرحله‌ی بعدی، دقت در انتخاب گیاهانی‌ست که قرار است به‌عنوان پوشش گیاهی بام مورداستفاده واقع گردند. قطعاً انتخاب و کاشت گیاه بر فراز بامی که دارای بستری خشک و خشن است، در توفیر بسیاری با زمین‌های حاصلخیزی که تاکنون دیده‌ایم قرار دارد؛ ضمن آنکه هر گیاه بر اساس نیاز خود در میزان آبیاری، وزنی را بر بستر خود (ساختمان) اعمال می‌کند که این نیز مستلزم تفکر و تأمل طراح متخصص است. پرواضح است که گیاه انتخابی، نه صرفاً در راستای زیبایی، بلکه باید در سازگاری و هماهنگی تام با اقلیم و شرایط آب و هوایی موجود در بستر خود، مورد گزینش قرار بگیرد.
درنهایت این پروسه‌ی پر چالش، ثمره‌ای قرار دارد که افزون بر ایجاد منظری زیبا، چه در مقیاس کوچک (ساختمان) و چه در مقیاس بزرگ (شهر)، مزایای بسیاری را شامل می‌شود. بام سبز در ساختمان، به‌منزله‌ی عایقی با ضخامتی بالاست که در تمامی فصول سرد و گرم، تأثیر شایانی در گرمایش و سرمایش ساختمان دارد. این نکته قطعاً بر کاهش اتلاف انرژی ساختمان اثرگذار است؛ اما با نگاهی وسیع‌تر می‌توان اظهار داشت که بام سبز با فراگیر شدن در تمام ساختمان‌های یک شهر می‌تواند یک بام سبز عظیم به مقیاس آن شهر را به وجود آورد که در بهبود شرایط آب و هوایی شهر تأثیرگذار باشد؛ چراکه کاشت گیاه و استفاده از تجهیزات و امکاناتی که با استفاده از منابع تجدیدپذیر همچون خورشید تولید انرژی می‌کنند، باعث کاهش دی‌اکسید کربن و عمل پاک‌سازی هوا در مقیاس‌های خرد و سپس کلان می‌شود.
افزون بر آن، وجود این عایق غول‌پیکر بر سقف ساختمان، تأثیر شایانی بر کاهش میزان آلودگی صوتی نیز دارد و قادر به آن است تا برای ساکنین ساختمان و حتی برای ساکنین شهر، منظری آرام و کم سروصدا را ایجاد کند که این ویژگی نیز ناشی از به‌کارگیری گیاهان در این بام‌هاست.
افزایش ارزش اقتصادی ملک نیز از موارد بدیهی‌ست که می‌تواند از ثمره‌های ایجاد یک بام سبز در ساختمان به شمار آید.
تاریخچه بام سبز:
در بررسی تاریخی بام سبز، اگر بخواهیم به خیلی عقب بازگردیم، شاید بارزترین نمونه‌ی شناخته‌شده از آن، «باغ‌های معلق بابل» باشد. این باغ‌های معلق که شبیه به یک هرم و کوهی پردرخت است، ۶۰۰ سال پیش از میلاد مسیح توسط بخت‌النصر، یکی از پادشاهان بابل، برای همسرش سمیرامیس که در بستر بیماری بود ساخته شد. این باغ‌ها اکنون یکی از عجایب هفتگانه جهان است؛ چراکه هنوز هم در بسیاری از پژوهش‌ها و بررسی‌های تاریخی، چگونگیِ ساخت و آبیاریِ آن در زمان خود، دارای ابهامات بسیاری‌ست.
اما پس از گذر ادوار و اعصار تاریخی دیگر، ریشه‌ی ثانویه‌ی بام‌های سبز که شواهد و مدارک بیشتری در باب آن موجود است، به منظرسازی رم باستان بازمی‌گردد. آن زمان به علت اعتقاد بسیار زیاد مردم به کاشت و استفاده از گیاه در محل‌های زندگی، گاه صاحبان خانه‌ها برای کاشت گیاه با کمبود فضا مواجه می‌شده و درنتیجه سطوح کاشت را به سقف منازل خود منتقل می‌کرده‌اند.
AET9RN Hanging Gardens of Babylon in ancient times
Illustration from Wonders of the Past, edited by J.A. Hammerton, published 1920. — Image by © PoodlesRock/Corbis
اما در دوران معاصر، فارغ از کاربری ساختمان (مسکونی، اداری، آموزشی و…)، بام‌های سبز بر اساس شیوه‌ی کاشت گیاه به چند دسته‌ی کلی تقسیم می‌گردند:
– بام سبز گسترده (extensive):
این نوع بام سبز در میان سایر بام‌ها، به بام سبز «کم ضخامت» و یا «مقطع کم ارتفاع» مرسوم است؛ چراکه تعداد و نوع گیاهان در آن محدود بوده و معمولاً سبزینگیِ مورداستفاده در آن، به گیاهان پوششی ختم می‌گردد. درنتیجه، این نوع بام سبز در میان سایرین، دارای کمترین وزن و ضخامت بوده و سبک‌ترین نوع محسوب می‌شود.
در میان نمونه‌های اجراشده در دنیا، عموماً در بام‌های شیب‌دار از این نوع کاشت استفاده می‌شود. در بسیاری از ساختمان‌ها نیز دیده می‌شود که دسترسی و استفاده‌ی ساکنین برای این نوع بام محدود بوده و دسترسی صرفاً برای کارکنانی که مسئولیت رسیدگی به این بام را دارند، امکان‌پذیر است؛ لذا این بام‌ها در اکثریت موارد اجراشده، دارای بُعد تفریحی کمتری می‌باشند.
– بام سبز متمرکز (intensive):
این نوع بام سبز همان نوعی ست که در تمام دنیا با نام «باغ بام» یا «Roof Garden» شناخته‌شده است. این نوع بام‌های سبز شباهت بسیاری به پارک‌های سطح شهر دارند؛ زیرا در آن‌ها از درختان تنومند گرفته تا آب‌نما و آلاچیق و سایر تجهیزات، مورداستفاده واقع می‌شوند. بدیهی‌ست که استفاده از این تمهیدات بر فراز بام ساختمان، به علت وزن بسیار، مستلزم سازه‌ای با تحمل وزن بسیار بالاست.
– بام سبز مدولار (Planter Box):
این نوع بام سبز که اکنون در ایران نیز بسیار مورداستفاده واقع می‌شود، دارای فرم و شمایلی متفاوت نسبت به سایر انواع است. در این نوع، گیاهان نه بر روی سطح بام، بلکه در داخل باکس‌ها و جعبه‌هایی کاشته شده و بر روی بام قرار می‌گیرند. شاید یکی از امکاناتی که این نوع بام سبز در اختیار ساکنین و کاربران قرار می‌دهد، قابلیت جابجایی و تغییر شکل این نوع بام است؛ اما از طرفی به علت کاشته شدن گیاهان در باکس‌های مخصوص به خود، این بام‌ها ازنظر سبزینگی و نوع کاشت، دارای پیوستگی نبوده و گستره‌ی فضای سبز را مانندِ انواعِ قبلی حاصل نمی‌کنند.
– بام سبز ترکیبی (Synthetic):
بام سبز ترکیبی، همان‌گونه که از نامش به نظر می‌رسد، ترکیبی از انواع مذکور است؛ بدین معنا که افزون بر استفاده و به‌کارگیری گیاهان پوششی در سطح بام، کاشت گیاهان متنوع و استفاده از مبلمان موردنیاز را نیز شامل می‌شود. بدیهی ست که این نوع بام سبز دارای بالاترین وزن نسبت به سایرین می‌باشد.
آن‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، آگاهی از مزایای بام سبز در میان مردم دنیا، منجر به فراگیر شدن استفاده از آن در دهه‌های اخیر گشته است. اکنون در بسیاری از کاربری‌ها این بام‌ها طراحی و اجرا می‌گردند و تأثیر بسیاری بر بهبود عملکرد ساختمان در هر نوع کاربری می‌گذارند. گاه ممکن است کاربری مسکونی بوده و بام سبز نوعی استراحتگاه برای ساکنین محسوب گردد. گاه ممکن است کاربری آموزشی و یا فرهنگی بوده و بام سبز افزون بر مزایای خود، منجر به ایجاد پاتوق برای کاربران گردد. حتی در کاربری‌های درمانی نیز ممکن است این بام‌ها مورداستفاده قرارگرفته و از تأثیرات درمانی گیاهان برای کاربران بهره گرفته شود.
اکنون به معرفی و بررسی تعدادی از نمونه‌های شناخته‌شده‌ی این بام‌ها خواهیم پرداخت.
فرهنگستان علوم کالیفرنیا (California Academy of Sciences)
مشهورترین بام سبز دنیا
بام سبز آکادمی علوم کالیفرنیا، اثری شاخص و منحصربه‌فرد از معمار مشهور «رنزو پیانو» است. این بنا یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های تاریخ طبیعی در سطح جهان است که قدمت آن به سال ۱۸۵۳ بازمی‌گردد. بنای کنونی، در سال ۲۰۰۸ با طراحی رنزو پیانو بازسازی شد و یکی از خاص‌ترین و اسرارآمیزترین ساختمان‌های دنیا را به وجود آورد.
این بنا پیش از بازسازی، دارای ۱۲ ساختمان مجزا بود که هریک به نمایش بخشی از ادوار تاریخ اختصاص میافت؛ اما با طراحی رنزو پیانو، این بنا به ساختمانی یکپارچه بدل شد تا بتواند میزان مصرف انرژی را به حداقل ممکن برساند.
در توصیفات این بنای سبز گفته می‌شود که گویی تکه‌ای از زمین بلند شده و بنا در زیر آن قرارگرفته است؛ این به معنای نهایت سازگاری و هارمونی این بنا با بستر زمین و کمترین میزان دخالت انسانی در محیط‌زیست اطراف آن است.
از ویژگی‌های شاخص معماری این بنا می‌توان به شفافیت نمای آن اشاره کرد. استفاده‌ی فراوان از شیشه در نمای ساختمان منجر به ایجاد ارتباطی سیال و یکپارچه میان داخل و بیرون ساختمان شده و بهره بردن از امکانات داخل بنا را حتی برای کاربران خارجی میسر ساخته است؛ اما نکته و عنصر حائز اهمیت این بنا که آن را یکتا و منحصربه‌فرد ساخته، بام سبز آن است. این بام سبز با مساحتی برابر با ۱۹۷۰۰۰ فوت مربع، شامل گنبدهایی با شیب‌های حدود ۶۰ درجه است که ایده‌ی اصلی آن‌ها هفت‌تپه‌ی تاریخی سانفرانسیسکو بوده؛ نکته‌ی جالب طراحی این گنبدها در این است که تعبیه آن‌ها صرفاً جهت زیبایی بام نبوده؛ بلکه این گنبدها فضایی همچون رصدخانه را برای فضای داخلی ایجاد می‌کنند که افزون بر ذخیره‌ی انرژی، امکان دید به آسمان را برای کاربران فراهم می‌کند. طراحی هوشمند این گنبدها نیز نکته‌ی قابل‌ذکری‌ست؛ چراکه طراحی آن‌ها به‌گونه‌ای اتفاق افتاده که متناسب با دمای داخل بنا به‌صورت اتوماتیک باز یا بسته شده و در تعدیل دمای داخلی بنا تأثیر بسزایی دارند.
این بام سبز، ضخامتی حدود ۱۵ سانتی‌متر را داراست که به‌مثابه عایق حرارتی غول‌پیکری عمل می‌کند. این عایق افزون بر آنکه منجر به اختلاف دمایی دائمی به میزان ۱۰ درجه میان فضای درون و بیرون بنا می‌شود، به‌عنوان یک عایق صوتی نیز، سکوت موردنیاز برای فضای داخل را پدید می‌آورد.
از نکات مهم دیگر بازسازی این بنا، بازیافت بیش از ۹۰ درصد مصالح از تخریب ساختمان پیشین فرهنگستان است. تمامی این ویژگی‌ها دست در دست یکدیگر داده تا یک نمونه‌ی بی‌نقص و کامل از مهندسی زیست‌بوم در دنیا رقم بخورد.
California Academy of Sciences
Location: San Francisco, California
Architect: Renzo Piano Building Workshop
.
آسمان پارک سنگاپور (Marina Bay Sands Skypark)
بزرگ‌ترین بام سبز دنیا
این بام سبز، زمان افتتاح خود در سال ۲۰۱۰، شگفتی جهانیان را برانگیخت؛ زیرا پس از گذر چند سال از افتتاح و بهره‌برداری از آن، هنوز هم وجود چنین بنایی بعید و دور از ذهن است.
آسمان پارک سنگاپور در ارتفاع ۲۰۰ متری که معادل ۵۵ طبقه است، ۳ آسمان‌خراش هتل Marina Bay Sand را به یکدیگر متصل می‌کند. این بامِ سبز دارای کشیدگی برابر با ۱۵۰ متر است و طراح آن، معمار مشهور کانادایی، «موشه سفدی» است. شاید بتوان گفت شگفتی اصلی این بام سبز، قرارگیری استخر آن در این ارتفاع است که باعث شده لقب «ترسناک‌ترین استخر جهان» را به آن نسبت بدهند.
مساحت این بام سبز برابر ۱۲۴۰۰ مترمربع (معادل با مساحت ۳ زمین فوتبال) است. بدنه‌ی این بامِ غول‌پیکر که در طراحی آن از عرشه‌ی کشتی الهام گرفته‌شده، شامل ۱۴ قطعه‌ی پیش‌ساخته و مجزاست که در زمان ساخت، در ارتفاع بالای آسمان‌خراش‌ها مونتاژ شده و به‌هم‌پیوسته شده‌اند. این بام سبز تفریحی- اقامتی، بیش از ۶۵۰ گونه‌ی گیاهی را در خود جای‌داده و از آغاز افتتاح تاکنون، هرساله جمعیت بسیاری را برای تجربه‌ی هیجان در این ارتفاع به‌سوی خود می‌کشاند.
دانشکده هنر نانیانگ سنگاپور (Nanyang University of Art)
ساختمانی رؤیایی برای آموختنِ هنر…!
طراح این بنای آموزشی، معمار برجسته‌ی ژاپنی، «کنزو تانگه» است. گرچه طراحی این اثر به سال ۱۹۹۳ بازمی‌گردد؛ اما به علت توجه وافر طراح آن به اصول و تفکر معماری سبز، این بنا تا سالیان اخیر نیز یکی از بهترین نمونه‌های این سبک معماری بوده و برنده‌ی جوایز بسیاری شده است.
فرم کلی این ساختمان، ۳ کمان درهم‌پیچیده است که بام آن‌ها با شیبی ملایم از سطح زمین آغازشده و ارتفاع می‌گیرند.
درهم‌پیچیدگی این سه کمان، به‌گونه‌ای‌ست که فضایی دنج و سبز همچون حیاط مرکزی را در میانه بنا ایجاد می‌کند. شفافیت نمای این ساختمان نیز ویژگی دیگری ست که منجر به ایجاد ارتباطی سیال میان داخل و بیرون بنا می‌شود؛ افزون بر آن امکان ورود و بهره‌گیری از نور طبیعی را در تمام ساعات روز برای فضای کلاس‌ها فراهم می‌آورد.
این بام سبز و استفاده از گیاهان در آن، منجر به ایجاد محیطی دنج و دل‌نشین برای دانشجویان این دانشکده و فضایی مناسب برای پرورش ایده‌ها و خلاقیت آنان شده است. همچنین، حیاط مرکزی این بنا به همراه بام سبز گسترده‌ی آن، به‌منزله‌ی یک پاتوق برای گرد هم‌آیی دانشجویان تلقی می‌شود.
نکته جالب‌توجه در طراحی بام آن، عدم امکان کاشت چمن به‌صورت گسترده در شرایط آب و هوایی و اقلیمی سنگاپور است؛ بااین‌وجود، تدابیری توسط طراح در سطح زیر چمن این بام اندیشیده شده تا در شرایط موجود نیز این بام دائماً مرطوب باقی بماند.
این بنا از حیث حفظ اصول معماری سبز، در سال ۲۰۱۳ جایزه سبز پلاتینیوم توسط موسسه BCA را از آن خود کرده است.
این مبحث ادامه خواهد داشت…
پی نوشت:
عنوان متن مصرعی از اشعار نظامی‌ست.
.
منتشر شده در: دوهفته نامه طراح امروز / شماره ۳۵، نیمه دوم بهمن ماه ۱۳۹۶ ، شهر و منظر ، صفحه ۶
به قلم: پرستو جعفری
.
کپی‌رایت این مطلب متعلق به «دوهفته نامه طراح امروز» می‌باشد. لذا بازنشر آن در نشریات و فضای وب (وب‌سایت‌ها یا شبکه‌های اجتماعی) با هر شکل و عنوان، فقط با پذیرش کتبی شرایط گروه رسانه‌ای طراح در ثبت مرجع و ماخذ امکان‌پذیر است.