…آراونا یک معمار دغدغه‌مند است که مسائل موجود زندگی شهری در پروسه طراحی را با مشارکت دادن مردم به بهترین شکل ممکن حل می‌کند. روش طراحی وی بر تغییر صورت مسئله، تبدیل محدودیت‌های پروژه به فرصت و ارائه مطلوب‌ترین راه‌حل، متمرکز است. او از جرگه معمارانی است که توجه به خواسته‌های مخاطبان طرح را در اولویت قرار داده و از همان ابتدای مرحله طراحی بر محور مطلوبیت و پاسخ‌دهندگی طراحی فضا برای کاربر، عمل می‌کند…
منتشر شده در: فصلنامه طراح / شماره ۱۲، زمستان ۱۳۹۵ ، فرهنگ معماری ، صفحه ۷۴
به قلم: لاله حلاج
شاید آن هنگام که صحبت از خلاقیت به میان آید، انسان‌هایی با قدرت‌ذهنی خاص و خارق العاده را به ذهن تداعی کند؛ فردی که دست به ابداع و نوآوری در حوزه کاری خویش می‌زند و برای اولین بار حرکتی را به جریان می‌اندازد که پیش از آن وجود نداشته است. در عرصه معماری نیز آن‌هایی ماندگار شدند که با نگرشی خلاقانه به مقوله طراحی پرداختند. زمانی که لوکوربوزیه برای اولین بار ساختمان را از روی زمین بلند کرده و فضایی به نام پیلوت پدید آورد، طرحی نو در انداخت و موضوعی را مطرح کرد که پیش از آن کسی بدان نیاندیشیده بود؛ یا زمانی که زاها حدید دیوار را از عنصری قائم در بنا به فرمی سیال و بی شکل در آثارش بدل می‌کند… .
اما به‌راستی خلاقیت چیست؟ آیا فرم‌های عجیب و نامتعارفی که برای اولین بار ساخته شده‌اند را می‌توان طراحی خلاقانه محسوب کرد؟ و بناهایی که در نهایت سادگی کارکرد مناسبی دارند، خلاقانه به‌شمار نمی‌آیند؟ آیا معمار خلاق لزوما معمار ساختارشکن است یا خلاقیت مقوله‌ای فراتر از فرم آشکار، اثر را در بر می‌گیرد؟ شاید پاسخ قاطعی برای این پرسش‌ها نتوان یافت، از سویی معماران با تفکرات و سلایق ذهنی و فرمی، نگرشی متفاوت به مقوله خلاقیت و پارامترهایش خواهند داشت؛ بر این اساس به‌نظر می‌رسد نتوان تعریف بدیهی و روشنی از خلاقیت در معماری ارائه داد، لیک آنچه مبرهن است خلاقیت مرزها را در می‌نوردد، چارچوب‌های پیشین را نقض می‌کند و محدودیت را به فرصت تبدیل می‌کند. نهایتا مسیری که فرد خلاق برای دست‌یابی به راه‌حل می‌پیماید جاده‌ای است ورای آنچه در مقابل چشم دیگران قرار داد. معمار در مقام آفریننده‌ای که اثری را «خلق» می‌کند، رواست که با نگاهی خلاقانه به آنچه کارفرما از وی طلب می‌کند بنگرد، مگر نه اینکه تخصص و هنر یک معمار در تجسم هنرمندانه معنویات مخاطب خویش است؟ تحقق این آرمان در تصورات ذهنی یک «معمار خلاق» ممکن و میسر شده، جامه واقعیت بر تن عریان آمال کارفرما می‌پوشاند.
چنانکه اشاره شد معمار آن چیزی را می‌آفریند که کارفرمایش از وی طلب می‌کند. می‌توان گفت توجه به نیازهای کارفرما در حوزه معماری بیش از سایر هنرها اهمیت می‌یابد. چرا که اگر اثر معماری پاسخ‌گوی خواسته‌های کارفرمایش نباشد عملا موفقیتی کسب نشده است، هر چند از لحاظ فرمی، اثری زیبا و هنرمندانه خلق شود. معمار در مقام خالق معماری، رواست، رضایت و آسایش کارفرما را در مرتبه‌ای برتر به سایر عوامل در نظر گیرد و با اتکا به دانش و هنر خویش، آنچه کارفرمایش [و یا کاربر] از وی طلب می‌کند به او عرضه دارد. قطع یقین در سایه حصول این امر، معماری‌ای بدیع و زیبا چنان که شایسته طبع والای انسانی است به منصه ظهور می‌رسد و اثری جاودانه [که برای سال‌ها مانا و پایاست] خلق می‌شود. با این نگاه، در یکی از متداول‌ترین روش‌های شناخت، اثر معماری می‌تواند نتیجه تعامل بین معمار و مخاطبانش تلقی شود و رویکردی شکل می‌گیرد که از آن می‌توان به «رویکرد مشارکتی» یاد کرد.
با توجه به مطالب بیان شده، می‌توان گفت خلاقیت و پاسخ‌گویی به مطالبات کارفرما یا به تعبیری مشارکت کاربر در پروسه طراحی، به عنوان دو اصل در موفقیت یک معمار مطرح هستند. به جهت تبیین هر چه بیشتر این مقوله مروری کوتاه بر روند کار معمار برگزیده جایزه پریتزیکر ۲۰۱۶ می‌کنیم؛ یک معمار خلاق که با رویکرد مشارکتی و نگاهی نوآورانه، پاسخ‌هایی مناسب و کاربردی به نیازهای مخاطبان پروژه داده است.
«اگر در طراحی قدرتی وجود داشته باشد آن چیزی نیست جز قدرت آمیختن و تلفیق؛ هر چه مسئله پیچیده‌تر باشد نیاز به سادگی بیشتر است… » شاید زمانی که آراونا این جملات را در کنفرانس۱TED به زبان می‌آورد، تصور نمی‌کرد که دو سال دیگر برنده جایزه پریتزکر باشد. آلخاندرو آراونا۲ متولد ۱۹۷۶ در سانتیاگوی شیلی است. وی در سال ۱۹۹۲ از دانشگاه کاتولیک شیلی «Universidad Católica de Chile» فارغ التحصیل شد و در سال ۱۹۹۴ دفتر معماری خود را پایه نهاد. آراونا از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۵ کسوت استادی دانشگاه هاروارد را داشته و در مجامع حرفه‌ای و آکادمیک سوابق بسیاری دارد. او بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۵ از اعضای هیات داوری پریتزکر بود. همچنین به عنوان دبیر بینال ۲۰۱۶ ونیز معرفی شده است. آراونا یکی از بنیان‌گذاران گروه معماری «ELEMENTAL» در سانتیاگو شیلی است و آثار ساخته شده‌ای در شیلی، مکزیک، آمریکا، چین و سوییس دارد؛ طرح‌هایی خلاقانه که رفع نیاز کاربران فضا، در اولویت طراحی آنها قرار دارد.
آراونا یک معمار دغدغه‌مند است که مسائل موجود زندگی شهری در پروسه طراحی را با مشارکت دادن مردم به بهترین شکل ممکن حل می‌کند. روش طراحی وی بر تغییر صورت مسئله، تبدیل محدودیت‌های پروژه به فرصت و ارائه مطلوب‌ترین راه‌حل، متمرکز است. او از جرگه معمارانی است که توجه به خواسته‌های مخاطبان طرح را در اولویت قرار داده و از همان ابتدای مرحله طراحی بر محور مطلوبیت و پاسخ‌دهندگی طراحی فضا برای کاربر، عمل می‌کند. شاید پروژه خانه‌های نیمه‌ساخت وی در ایکیکه۳[شهری بندری در شیلی] نمونه جالب و آموزنده‌ای از پرداختن به مسائل کاربران فضا و ارائه راهکاری مناسب و درخور برای آنان باشد. در این پروژه از وی خواسته شده بود تا برای اسکان ۱۰۰خانوار که به صورت غیرقانونی در نیم هکتار از زمین‌های مرکزی ایکیکه سکنی گزیده بودند، با بودجه ده هزار دلاری، خانه بسازد. این بودجه شامل خرید زمین و تامین زیرساخت‌ها برای خانه‌هایی با متراژ حداقل ۴۰ مترمربع بود. او بین طراحی خانه‌های مجزا که تنها ۳۰ خانوار را در خود جای می‌داد و خانه‌های ردیفی که گنجایش ۶۰ خانوار را داشت تنها راه‌حل را در ساخت‌وساز در ارتفاع یافت؛ موضوعی که ساکنان به‌شدت با آن مخالف بودند چرا که در آینده امکان توسعه خانه‌های کوچک آپارتمانی را نداشتند. در نتیجه کاری که آلخاندرو انجام داد، دخیل کردن ساکنان خانه‌ها در جریان محدودیت‌های پروژه بود. وی تصمیم گرفت نیمی از یک خانه ۸۰متری را که خانوارها قادر به ساخت آن نبودند بسازد و نیم دیگر را خالی بگذارد تا هر خانوار به اقتضای شرایطش در آینده اقدام به تکمیل آن کند. در واقع وی ساختاری برای طرح ارائه داد و خانواده‌ها ایده‌های خود را در قالب آن چارچوب در طول زمان پیاده کردند. آلخاندرو پاسخ به سه تهدید مقیاس، فرصت و کمبود منابع را در این پروژه به خوبی ارائه می‌کند: «به‌کار گرفتن قابلیت ساخت‌وساز خود مردم». بنابراین وی افزایش جمعیت زاغه‌نشین را نه مشکل، بلکه خود آنها را تنها پاسخ به مسئله موجود تصور می‌کند. این یعنی «خلاقیت»؛ آنچه آراونا را متفاوت می‌کند نوع نگاه خلاقانه وی در مقوله طراحی است؛ برای او محدودیت معنایی ندارد و از محدودیت‌ها به نفع طراحی بهره می‌برد. او صورت مسئله را تغییر داده، از زاویه‌ای متفاوت موضوع طراحی را بررسی می‌کند و این آغازی است بر طراحی خلاقانه. از دیگر سو اعتقاد وی به «طراحی مشارکتی» با حضور فعالانه کاربران در روند طراحی، به یافتن بهترین و کارآمدترین پاسخ برای طرح مورد نظر می‌انجامد. درک عمیق وی از نیازهای مخاطبانش، او را در مقام یک معمار مردمی که ادراک صحیحی از نیازهای اجتماع دارد، قرار می‌دهد. آراونا نگاهی متمایز به مقوله طراحی داشته و با مشارکت دادن مردم در پروسه طراحی، اثری معمارانه و در عین حال پاسخ‌ده را پیش‌رو قرار می‌دهد. تمام این ویژگی‌ها در کنار یکدیگر، هیات ژوری جایزه پریتزیکر را متقاعد کرد که آلخاندرو آراونا کاندید مناسبی برای دریافت جایزه پریتزیکر ۲۰۱۶ است.
همان‌طور که خواندید بروز خلاقیت و مشارکت در طراحی‌های آراونا به خوبی مشهود است. گرچه اغلب افراد، بناهایی را که ظاهری منحصربه‌فرد و غریب و شگفت انگیز دارند، اثری خلاق می‌پندارند و آثاری که در هماهنگی با محیط اطرافشان بوده و به خوبی و سادگی پاسخ‌گوی نیازهای طراحی باشد، نوآورانه تلقی نمی‌کنند، اما بر طبق گفته‌های پیشین، فرم و شکل ظاهری جدید و بدیع دلیل کافی برای وجود خلاقیت نیست. اصل مهم در خلاقیت، گشودن مسیرهایی جدید و نوآورانه برای پاسخ‌گویی به نیازهای پروژه و غلبه بر محدودیت‌های طراحی به شیوه‌ای نو است. مصداق آن روشی است که آراونا در طراحی‌های خود به‌کار می‌گیرد.
چنین می‌توان نتیجه گرفت، یک معمار که نگاهی خلاقانه به موضوع طراحی داشته و در پروسه طراحی رویکرد مشارکتی را برمی‌گزیند، در ارائه پاسخ نهایی به مسئله طراحی موفق عمل کرده و اثر معماری وی به‌احتمال قوی با استقبال متخصصان و نیز عموم مواجه خواهد شد. شاید بتوان گفت در روند طراحی از خلاقیت فردی معمار تا مشارکت کاربر در آفرینش اثر نهایی معماری، فرآیندی موثر شکل می‌گیرد که طی آن طرح معماری به تکامل رسیده و به آرمان غایی طراح از خلق اثر، نزدیک‌تر می‌شود.
.
.
* پژوهشگر معماری و شهری
۱-TED (Technology, Entertainment, Design) is a global set of conferences run by the private non-profit Sapling Foundation, under the slogan “Ideas Worth Spreading”
۲-Alejandro Aravena
۳-Iquique/Chile
.
منتشر شده در: فصلنامه طراح / شماره ۱۲، زمستان ۱۳۹۵ ، فرهنگ معماری ، صفحه ۷۴
به قلم: لاله حلاج
.
کپی‌رایت این مطلب متعلق به «دوهفته نامه طراح امروز» می‌باشد. لذا بازنشر آن در نشریات و فضای وب (وب‌سایت‌ها یا شبکه‌های اجتماعی) با هر شکل و عنوان، فقط با پذیرش کتبی شرایط گروه رسانه‌ای طراح در ثبت مرجع و ماخذ امکان‌پذیر است.