واژه‌ی «کلان‌شهر» یادگار و نشانه‌ای از ظهور قرن بیستم است؛ یادگاری که تأثیرات و تغییرات بنیادی بسیاری را در زندگی بشر سبب شد و علیرغم پیشرفت‌هایی که در دنیا به وجود آورد، اتفاقات ناخوشایندی را نیز به همراه داشت.
منتشر شده در: دوهفته‌نامه طراح امروز / شماره ۲۹، نیمه دوم آبان ماه ۱۳۹۶ ، شهر و منظر، صفحه ۶
به قلم: پرستو جعفری
به‌جرئت می‌توان اظهار داشت که زندگی در یک کلان‌شهر، ریسک بسیار بزرگی برای انسانی‌ست که فقط یک‌بار مجال زندگی در این دنیا را دارد! چراکه زندگی در این‌گونه شهرها، علیرغم همه‌ی امکاناتی که برای رفاه او به همراه دارد، مرگ تدریجی و خاموشی را نیز برای آرامش او رقم خواهد زد…!
فارغ از شهروندانی که در این کلان‌شهرها متولدشده و زندگی خود را در آن سپری می‌کنند و زودهنگام در هزارتو و پیچ‌وخم‌های زندگی شهری قرار می‌گیرند، بسیارند افرادی که زندگی آرام و کم‌دغدغه و عاری از استرس و اضطراب در روستاها و شهرهای کم‌جمعیت را رها کرده و به بهای بهره‌گرفتن از امکانات و رؤیاهایی که با دیدن آسمان‌خراش‌های خوش‌خط‌و‌خال کلان‌شهرها در سر می‌پرورانند، راهی این شهرها شده و با مشکلات بزرگی دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
کلان‌شهر تهران نیز یادگاری از سال‌های پس از انقلاب است؛ یادگاری که به‌جز شهروندانی مسن که خاطرات خوش و غبارگرفته‌ای از اوایل آن را به یاد می‌آورند، برای من و هم‌سن‌وسالان من تصویری جز دود و دم و تشویش و اضطراب را تجلی‌گر نمی‌شود. این کلان‌شهر از آن زمان که موج مدرنیزگی در سطح آن گسترده شد و سیل جمعیت مهاجران را به خود سرازیر کرد، تبدیل به مهم‌ترین قطب سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور شد؛ اما از طرفی نیز مهد و بستر بروز بسیاری از مشکلات و دردسرهای ناشی از ازدیاد جمعیت گشت. مشکلاتی آشنا و قابل‌لمس برای همه‌ی شهروندان ازجمله ناامنی‌های اجتماعی، فقر، بیکاری و نبود شغل درخور توانایی‌های هر فرد و … که به‌مرورزمان منجر به پیدایش بسیاری از جرائم گشته و مشکلاتی بر مشکلات پیشین جامعه افزودند.
… و این روزها تهران شهری‌ست که هرروزه در سودای یافتن آرامش و رفاه، هنوز هم جمعیت بسیاری را از روستاها و شهرهای اطراف به‌سوی خود می‌کشاند؛ اما درعین‌حال مملو از افرادی‌ست که به‌تبع زندگی در همین کلان‌شهر، نه‌تنها آرامشی به‌دست نیاورده‌اند، بلکه در رفع و برطرف کردن پیش‌پا افتاده‌ترین نیازهای خود درمانده‌اند؛ و اضطراب‌های ناشی از این درماندگی، هم زندگی اجتماعی و هم زندگی خصوصی و شغلی این افراد را تحت‌تأثیر خود قرار داده و بدون آنکه شهروند به‌وضوح متوجه آن باشد، با آن دست‌وپنجه نرم کرده و سلامت روانی و فیزیکی او از این معضل تأثیر می‌پذیرد.
چندی پیش، در بسیاری از رسانه‌های فعال مطالعات شهری و معماری، آماری منتشر شد که نتیجه‌ی آن نه‌چندان دور از ذهن، اما بسیار تلخ بود. آماری که در چند سطر و به‌صورتی بسیار مختصر، وضعیت اسف‌بار شهر تهران را در میان سایر شهرهای دنیا نشان می‌داد. این آمار منعکس‌کننده‌ی یک رتبه‌بندی میان شهرهای دنیا، با عنوان شهرهای «کم استرس» و «پراسترس» بود؛ که شهر تهران رتبه‌ی ششمین شهر پراسترس دنیا را به خود اختصاص داد!
علیرغم تلخ بودن این آمار منتشرشده، کنجکاوی برای آشنایی با عوامل تعیین‌کننده‌ی این رتبه‌ها، مرا ترغیب کرد تا به سراغ چگونگی روند کامل این تحقیقات بروم.
«Florian Farber» مدیر موسسه بریتانیایی «ZipJet» که بانی این پژوهش است، در ارتباط با روند انتخاب و امتیازدهی به شهرهای مختلف بیان کرده است:
«برای انتخاب شهرهای مختلف و رتبه‌بندی آن‌ها، ابتدا ۵۰۰ شهر را بر اساس اطلاعات مربوطه ازجمله آلودگی‌ها، وضعیت اقتصادی و اجتماعی و… بررسی و مطالعه کردیم. در این موارد معیارهایی از قبیل ترافیک، امنیت، مسائل مربوط به سلامت جسمی و روانی شهروندان را مورد تحلیل و بررسی قراردادیم؛ نتیجه‌ی حاصل‌شده یک رتبه‌بندی میان ۱۵۰ شهر دنیاست که تعیین می‌کند بر اساس این عوامل، کدام شهرها پراسترس‌ترین و کدام شهرها کم‌استرس‌ترین شهرهای دنیا هستند.»
لازم به ذکر است که این موسسه، سازمان بهداشت جهانی «World Health Organization»، و مجمع جهانی اقتصاد «World Economic Forum» را به‌عنوان اصلی‌ترین منابع خود در راستای بررسی این عوامل قرار داده است.
در این پژوهش ازجمله اصلی‌ترین متغیرها که به‌عنوان فاکتورهای امتیازدهی موردمطالعه قرار گرفتند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. متغیرهای شهری: تراکم جمعیت/ سرانه فضای سبز/ کیفیت حمل‌ونقل عمومی/ ترافیک/ میزان روشنایی طبیعی شهر/ امنیت
۲. متغیرهای آلودگی: آلودگی هوا/ آلودگی صوتی/ آلودگی نوری
۳. متغیرهای مالی: نرخ بیکاری/ میزان بدهی/ امنیت اجتماعی/ قدرت خرید
۴. متغیرهای مربوط به مردم جامعه: وضعیت سلامت فیزیکی/ سلامت روانی/ برابری جنسیتی/ برابری نژادی
در راستای امتیازدهی به این عوامل، گستره رتبه‌ها میان ۱ تا ۱۰ در نظر گرفته شده است. درواقع هر شهر در صورت دارا بودن هر ویژگی، در کمترین حد ممکن، رتبه‌آخر (۱۰) و در بالاترین حد، رتبه ۱ را دریافت کرده است؛ و درنهایت مجموع این امتیازات برای هر شهر، رتبه نهایی را مشخص کرده که ۱۰رتبه‌ی نخست آن به شرح زیر می‌باشد:
«کم‌استرس‌ترین» شهرهای دنیا:
۱. اشتوتگارت؛ آلمان
۲. لوکزامبورگ؛ لوکزامبورگ
۳. هانوفر؛ آلمان
۴. برن؛ سوئیس
۵. مونیخ؛ آلمان
۶. بوردو؛ فرانسه
۷. ادینبورگ؛ انگلستان
۸. سیدنی؛ استرالیا
۹. گراس؛ استرالیا و هامبورگ؛ آلمان (رتبه مشترک)
«پراسترس‌ترین» شهرهای دنیا:
۱. بغداد؛ عراق
۲. کابل؛ افغانستان
۳. لاگوس؛ نیجریه
۴. داکار؛ سنگال
۵. قاهره؛ مصر
۶. تهران؛ ایران
۷. داکا؛ بنگلادش
۸. کراچی؛ پاکستان
۹. دهلی‌نو؛ هند
۱۰. مانیلا؛ فیلیپین
از نکات حائز اهمیت رتبه‌بندی‌های منتشرشده، می‌توان به نداشتن سهم کشورهای آسیایی و آمریکایی در بین شهرهای کم استرس و کم‌فشار دنیا اشاره کرد که میزان آن صفر است! همچنین نکته‌ی شایان توجه دیگر در شهرهای کم استرس، اختصاص ۴ شهر از آلمان (اشتوتگارت، هانوفر، مونیخ و هامبورگ) به‌عنوان رتبه‌های نخست است. در این رتبه‌بندی، تنها شهر غیراروپایی که نام آن به چشم می‌خورد، سیدنی‌ست.
اشتوتگارت آلمان که رتبه‌ی نخست در شهرهای کم استرس را به خود اختصاص داده، شهری ست که نام آن یادآور تولیدکنندگان مطرح اتومبیل برندهای مرسدس بنز و پورشه است. این شهر به علت دارا بودن اقتصاد محلی و قدرتمند خود، دارای کمترین میزان نرخ بیکاری و همچنین میزان بالای درآمد سالیانه است که آن را با امتیاز بالا در صدر جدول رتبه‌بندی قرار داده است. عامل دیگر که باعث افزایش مجموع امتیازات شهر اشتوتگارت شده، میزان بالای فضای سبز موجود در آن، به علت تپه‌ها و تاکستان‌های موجود در آن است.
اما آنچه شهر تهران را با اختلاف امتیاز بسیار در رتبه‌ی ۱۴۵ میان ۱۵۰ شهر قرار داده است، در وهله نخست پایین بودن میزان امنیت و پس از آن نابرابری جنسیتی و درصد پایین فضای سبز است؛ میزان احساس امنیت در شهر تهران از رتبه ۱ تا ۱۰، ۴/۹ بوده و همچنین در عامل نابرابری جنسیتی، تهران در بدترین وضعیت، پس از بغداد، کابل، دمشق و کراچی قرارگرفته است! درصد فضای سبز موجود در سطح شهر تهران نیز رتبه‌ی ۲۱/۹ را بخود اختصاص داده است. در جدول ارائه شده، به تفکیک و بررسی بیشتر امتیازات شهر تهران در عوامل مذکور پرداخته‌شده است.
آن‌گونه که بررسی شد، عوامل بسیاری در تعیین میزان استرس و فشار بر روی شهروندان یک شهر دخیل‌اند.
این موارد هریک به‌نوبه‌ی خود، جزئی لاینفک از زندگی مدرن بوده و در کاهش آستانه‌ی تحمل، اضطراب، افسردگی و معضلات بسیار دیگری نقش دارند و نتیجه‌ی آن‌ها، بروز رفتارهایی نظیر از کوره دررفتن، دعوا و درگیری میان شهروندان، ناامیدی و… است. اما آنچه این بین اهمیت بسیاری دارد، نجات مردم یک شهر با استفاده و به‌کارگیری مثبت عواملی‌ست که می‌توانند در کاهش این حجم استرس تأثیرگذار باشند. افزایش سرانه فضای سبز در شهرها، سعی در کاهش آلودگی‌های نوری و بصری و… از جمله اقداماتی‌‌اند که می‌توانند در بهبود میزان استرس در یک شهر تأثیرگذار باشند.
علیرغم آنکه استرس و شلوغی، ماهیت و هویت یک کلان‌شهر است، از سویی مخالف، دارا بودن آرامش و فضایی عاری از اضطراب و تشویش، ازجمله حقوق شهروندی ست؛ و این تناقضی ست که نه‌تنها در سطح شهر تهران بلکه در بسیاری از کلان‌شهرهای دیگر نیز دیده می‌شود.
افزون بر آنکه در مطلب پیش رو بخشی از معضلات پایتخت را در قالب اعداد و ارقام به شما نشان دادیم، امید داریم که مقصد بعدیِ زندگی و یا حداقل گردشگری خود را شناسایی کرده باشید!
پی‌نوشت:
بخش‌هایی از این مقاله، ترجمه‌‌ی مطالب موجود در وب‌سایت www.zipjet.co.uk است.
منتشر شده در: دوهفته‌نامه طراح امروز / شماره ۲۹، نیمه دوم آبان ماه ۱۳۹۶ ، شهر و منظر ، صفحه ۶
به قلم: پرستو جعفری
کپی‌رایت این مطلب متعلق به «دوهفته‌نامه طراح امروز» می‌باشد. لذا بازنشر آن در نشریات و فضای وب (وب‌سایت‌ها یا شبکه‌های اجتماعی) با هر شکل و عنوان، فقط با پذیرش کتبی شرایط گروه رسانه‌ای طراح در ثبت مرجع و ماخذ امکان‌پذیر است.