در فرآیند ادراک محیط بخصوص در حوزه شهر و معماری، حس بینایی بیشتر از سایر حواس پنج‌گانه دخالت دارد. یکی از عناصر مؤثر بر این ادراک و ازجمله مهم‌ترین مواهب الهی که در زندگی بشر از ارزش بسزایی برخوردار است، نور می‌باشد. با توجه به تفاوت خوانایی و زیبایی شهرها در روز و شب می‌توان اذعان داشت که هدف از نورپردازی و زیباسازی فضاهای شهری، علاوه بر تشویق مردم به حضور پایدار در فضا، ساماندهی جداره‌ها و جذابیت هرچه بیشتر شهرها به‌ویژه در اوقات شبانه نیز می‌باشد. تاکنون ضرورتی برای تدوین برنامه مشخص در جهت هدایت نور در شهرهای ایران وجود نداشته و این عامل باعث افت کیفیت‌های فضایی گردیده است. حال اگر می‌خواهیم به کیفیت بالاتری از زندگی در شهرها برسیم شایسته است که نگرش خود را درباره نور و جایگاه نورپردازی در فضاهای شهری تغییر داده و آن را به‌عنوان یکی از اهداف عمده در طراحی فضاهای شهری در نظر بگیریم. با توجه به اهمیت طرح‌های جامع نورپردازی خارجی، آگاهی از ساختار، اهداف اصلی آن‌ها و تأثیری که بر ارتقای کیفیت محیط می‌توانند داشته باشند، به سراغ آرلن استپانیان، به‌عنوان پدر نورپردازی ایران رفته و از زبان او می‌شنویم…
منتشر شده در: دوهفته نامه طراح امروز / شماره ۳۲، نیمه اول دی ماه ۱۳۹۶ ، دریچه، صفحه ۵
به قلم: مهرنوش سهیلی راد
آقای مهندس، چطور آرشیتکتی که کارهای معماری خوبی انجام داده بود، شیفته‌ی معماری شب شد و نورپردازی در آن را حرفه‌ی اصلی خود قرار داد؟
زمانی که در مشاوران مونیت مشغول به کار بودم، پروژه‌ای به ما محول شد با عنوان طرح جامع روشنایی تهران. از جایی که به‌عنوان یکی از مسئولان پروژه انتخاب گردیدم، بسیار مشغول آن شده و در ادامه، علاقه‌ی شدیدی نسبت به معماری شب در من پیدا شد. پس از خروجم از آن شرکت، چند سالی کار پیمانکاری انجام داده و درنهایت به‌صورت تخصصی وارد رشته نورپردازی معماری گشتم. سال ۱۳۸۶ موفق شدم اولین شرکتی که به‌صورت تخصصی با محور نورپردازی فعالیت خود را شکل داده بود، با نام «طراحان نورپرداز ایده» تأسیس نمایم. البته حوزه‌های مشابهی مانند مهندسی روشنایی وجود داشت، ولی این کاملاً با معماری نور متفاوت است. در ادامه، بنا به احساس نیازم به بالا بردن سطح دانش خود در حوزه چراغ و نور، دوره‌هایی را در لهستان و ایتالیا گذرانده و نورپردازی معماری و بخصوص نورپردازی مربوط به بناهای تاریخی را فراگرفتم. در ادامه مشغول به فعالیت تخصصی در این عرصه شده و پروژه‌هایی ازجمله طراحی نورپردازی مجموعه قره کلیسا در ماکو، مجموعه کلیسای استپانوس در جلفای آذربایجان، شبستان مسجد اعظم قم و طراحی لوستر آن، کلیسای سارکیس مقدس در منطقه کریم‌خان تهران، یکی از دفاتر و چند سالن موجود در کاخ مرمر و نمونه‌های بسیار دیگری را در بخش آثار تاریخی به انجام رساندم.
این‌طور که از شواهد برآمده، شما پایه‌گذار نورپردازی به‌عنوان یک واحد درسی در دانشگاه تهران هستید؛ لطفاً از پیش‌زمینه‌های شروع چنین دستاوردی برایمان بگویید.
در اوایل فعالیتم، یک سالی در شهرداری مشغول شدم؛ ولی به خاطر کشش حرفه‌ای که در آن به سمت معماری ندیدم، جذابیتی برایم نداشت و درنتیجه از فعالیت در آن انصراف دادم. چند سال گذشته، پروژه‌هایی با محوریت طرح جامع نورپردازی تهران با حدود ۹ تدوین در تعریف ضوابط نورپردازی توسط سازمان زیباسازی شهرداری تهران ابلاغ شد که سه مورد آن تحت مدیریت بنده به سرانجام رسید. در همین راستا چندین کتاب ترجمه کردم و در تکمیل این گستره از فعالیت، با همکاری سایر دوستانم در رشته‌های مرتبط، انجمن نورپردازی را پایه‌گذاری کرده و به افتتاح رساندیم. خوشبختانه با استقبال خوبی روبرو شد و حالا انجمن با سرعت مناسبی فعالیت‌های خود را پیش می‌برد.
با توجه به ارتباط‌هایی که با دانشگاه تهران داشتم و طبق رایزنی‌هایی که با دانشکده هنرهای زیبا انجام شد، با کمک انجمن نورپردازی و تحت مدیریت بنده، رشته نورپردازی شروع به تدریس گردید. ابتدا در دوره‌های قطب فناوری معماری و طراحی داخلی آموزش داده و به‌مرورزمان ضمن افزایش تعداد ساعات تدریس و استقبال دانشجویان، دوره‌های تخصصی در دانشگاه، به این زمینه اختصاص داده شد. با ادامه‌ی این روند، دو واحد سمینار آزاد در مقطع کارشناسی ارشد به نورپردازی اختصاص یافت و همچنان ادامه خواهد داشت.
فعالیت‌هایی که در راستای نورپردازی در شهر انجام می‌دهید، عمدتاً با کدام ارگان‌ها در ارتباط هستند؟
سازمان زیباسازی و میراث فرهنگی؛ آثار تاریخی‌ای که عنوان کردم جزو همکاری با میراث و تدوین ضوابط و چند ترجمه تخصصی، مربوط به سازمان زیباسازی بودند. بنا به شرایطی هم که شهرداری دارا بود و خواسته‌هایی گاها برخلاف ایدئولوژی من داشت، ترجیحاً وارد همکاری با آن در بعد اجرایی نشدم.
شما سابقه طراحی ایستگاه مترو هم دارید؛ لطفاً جزئیات آن را برایمان شرح داده و بفرمایید تخصص خاصی برای ورود به این حوزه لازم است یا خیر؟
سال‌ها پیش بود که مشغول پروژه ایستگاه متروی هفت‌تیر و مفتح شدم. ازآنجایی‌که طرح اصلی این خطوط متعلق به یک شرکت فرانسوی بوده که قبل از انقلاب تهیه شده بود، نقشه‌های ابتدایی آن موجود بوده و مشاوره‌هایی از بابت صوت، سازه، معماری و … به ما واگذار شد. درواقع تمام معماری آن صورت گرفته و بیشتر مطالعات مربوط به آن بود که باقی‌مانده بود. این حوزه از فعالیت بیشتر یک کار سازه‌ای با محاسبات و مطالعات مختص به خود است. حتی طبق مطالعات بسیار و بازدید از متروهایی که در سایر نقاط دنیا داشتم، اعتراض‌نامه‌ای هم در خصوص وجود بازارچه و بسیاری مسائل دیگر در ایستگاه‌ها که امکانات فرار، امدادرسانی و حفظ امنیت کاربران را محدود می‌کنند تهیه‌کرده و ارائه دادم.
نکته‌ای که قابل اهمیت می‌باشد این است که فراموش نکنیم این متروها با توجه به تعداد سال‌هایی که از کشیدن طرح اصلی‌شان می‌گذرد، متناسب با حجم و انبوه جمعیت همان سال‌ها طراحی‌شده و در حال حاضر بااینکه تعداد توقف قطارها در چند دقیقه بسیار بالا رفته، همچنان با سیل عظیمی از جمعیت مواجه هستند. ما متروهای خوبی در کشور داریم، ولی بدون اینکه مطالعات دقیق و تخصصی در این راستا داشته باشم، احساس می‌کنم این تعداد از خطوط برای شهر پرجمعیتی مثل تهران بسیار کم بوده و حتی می‌توان به افزایش طول ایستگاه‌ها و نیز عرض جایگاه‌ها هم فکر کرد.
لطفاً بفرمایید که وظایف محول شده به انجمن نورپردازی چه چیزهایی هستند و این انجمن در کار خود به چه میزان آزادی عمل دارد؟
فعالیت‌های انجمن به‌طور کل غیرانتفاعی بوده و صرفاً با محوریت یک کار فرهنگی شکل‌گرفته است. با توجه به اینکه اعضای آن، همگی در دفاتر شخصی و یا ارگان‌های خاصی مشغول به فعالیت هستند، بنا به قانون انجمن، اجازه نام بردن از آن‌ها را نداشته و با تعلیم و تربیت پیش می‌روند. چراکه بر اساس تمام ناهنجاری‌هایی که نورهای مزاحم و غیرکاربردی در شهرهای ما بخصوص تهران به وجود آورده‌اند، اشاعه‌ی سواد علمی مربوط به روشنایی بسیار ضروری می‌نماید.
مبحث نور به خاطر وسعت زیادی که دارد، نیازمند مطالعات بسیار می‌باشد و انجمن در همین راستا مشغول به فعالیت است؛ ازجمله این فعالیت‌ها می‌توان به برگزاری مرتب سمینارهای ماهیانه که در هر نشست به یکی از مباحث نور پرداخته و به‌صورت تحقیقی و گفت‌وگو میان اعضا ارائه می‌گردد، اشاره کرد. مسائلی مانند بهداشت نور، تأثیر نور بر سنین مختلف، نور در آثار تاریخی، تکنولوژی و منابع نوری مختلف و بسیاری مباحث دیگر.
شما در حوزه‌ی فعالیت خود، به ابداعاتی هم دست پیدا کردید؛ لطفاً در مورد آن‌ها برایمان بگویید.
بله همین‌طور است؛ یکی از ابداعات من مربوط به اصلاح الگو و میزان مصرف انرژی بسیار بالایی که در صحن مجلس صرف روشنایی می‌شود بود. با تدبیر خاصی، در جهت کاهش این حجم از مصرف، طرحی مبنی بر استفاده از آینه ارائه کردم. این موضوع به حدی محاسباتی و جالب‌توجه بود که علاوه بر برانگیختن تعجب مدیران امر، یک جلسه درس با همین عنوان در مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه به آن اختصاص یافت. البته این طرح هنوز اجرانشده و مسکوت مانده است. همین چراغ‌های کنار خیابان ولیعصر که به‌صورت امروزی دیده می‌شود، یا سرپناه زلزله و بسیاری نمونه‌های دیگر ازجمله کارهای خوبی است که در نوع خود به‌عنوان ابداعات کاربردی مطرح‌شده‌اند.
بد نیست که گریزی هم به مبحث نورپردازی در شهر زده و از اهمیت آن در تشدید و یا تعدیل هنجارهای اجتماعی صحبت کنید.
اجازه دهید با شرح تجربه دوره آموزشی که در لهستان گذراندم، بحث را باز کنم؛ موضوع انرژی، جذابیت جداره‌های شهر در جذب توریست و نیز زیبایی فاکتورهایی هستند که به میزان برابر، از ارزش بالایی برخوردارند. طبق تعاملاتی که وزارت نیروی آن کشور با شهرداری خود داشت، نورپردازی بناهای تاریخی در ساعات خاصی از شب را به‌صورت ویژه‌ای برنامه‌ریزی کرده بودند تا علاوه بر حفظ زیبایی در سطح شهر، تأکیدی بر حضور آثار تاریخی هم داشته باشند. یک چنین همکاری‌ای موضوع مهم و مثبتی است. اینکه بدانیم در کدام زمان، چه مکان‌هایی چه میزان نور داشته باشند و یا در آسیب‌شناسی‌های اجتماعی مانند تصادف در نقاط مختلف، تأثیر حضور و یا عدم نور مناسب با کیفیت بررسی‌شده را فرابگیریم، عمدتاً ما را در راهبرد اهداف توسعه و پایداری در شهر یاری خواهند رساند. لازم است که قوانین مدونی برای چگونگی استفاده از روشنایی در شهرهایمان وجود داشته باشد تا ضمن ایجاد حس آرامش و کمک به برقراری امنیت، دچار چشم زدگی و خیرگی نشویم. علم رنگ‌شناسی و نورپردازی هم بسیار پراهمیت است. مثلاً استفاده‌ی ناشیانه از رنگ‌های آبی و قرمز روی یک پل ماشین گذر، ممکن است هر رهگذری را مضطرب از وجود یک اتفاق بد و حضور اجتماعی از پلیس و آمبولانس‌ها کند.
رنگ نور و میزان روشنایی‌های اشتباه، انتخاب غلط در جایگذاری روشنایی‌ها و بسیاری موارد دیگر به‌راحتی می‌تواند باعث‌وبانی مخاطره و هرج‌ومرج در شهرها شود. چندی پیش طرحی به‌منظور بشاش سازی شهرها با نورپردازی‌های بخصوصی در شب ارائه دادم که متأسفانه بنام شخصی غیر از بنده به ثبت رسید و تمام شد؛ ولی بازهم جای امیدواری است اگر چنین طرح‌هایی ارائه و اجرا شوند.
در مورد روانشناسی طیف رنگ‌هایی که در نور خیابان و گذرها استفاده می‌شود توضیح مختصری بدهید لطفاً.
از حسین امانت سؤال کردند که میدان آزادی را چگونه نورپردازی کنیم؟ گفتند: «دقیقاً همان‌طور که در روز دیده می‌شود». این در حالی است که مدتی نورپردازی میدان آزادی با جایی مثل شهربازی تفاوتی نداشت. چرا راه دور برویم؟! نورپردازی مساجد هم به‌شدت غیراستاندارد هست و طیف وسیعی از رنگ‌های مختلف را با دست‌ودل‌بازی در آن استفاده کرده‌اند. مساجد باید نورهای بسیار ملایم سفیدِ گرم داشته باشند. استفاده از نور سبز هم علاوه بر القای حس روحانی به خاطر پیشینه تاریخی در نمایش تقدسی خاص از دیرباز مورداستفاده بوده است. پس نباید با ترکیب رنگ‌های بی‌حساب، هویت آن را زدود. همچنین، نورپردازی منازل مسکونی -هم از داخل و هم از جداره بیرونی آن- کاملاً به‌غلط در میان مردم ما جاافتاده است. مگر خانه جایی برای تمدد اعصاب و استراحت نیست؟ با این نورپردازی‌ها، آرامش را نه‌تنها از خود، بلکه از همسایگان هم صلب می‌کنند و شهروندان دائماً باید به روش‌های مختلف، جلوی ورود نورهای مزاحم را به خانه بگیرند. در سطح شهر هم همین‌طور است. طبق جداول و استاندارهای خاصی مشخص‌شده که راسته‌های نورانی‌تر از مناطق تجاری شروع‌شده و با تعدیل شدت تابش تا مراکز محلات ادامه میابد که این میزان حتی در زمان روز و شب تعاریف خاصی نیز دارا هستند. رونق شب‌های ما می‌تواند با نورپردازی‌های مناسب تأمین‌شده و حتی مانند ایتالیا، شب‌ها کاربری محلات را تغییر داده و به‌جایی برای تفریح و گذران اوقات فراغت مردم مهیا سازیم.
به‌عنوان آخرین سؤال؛ یکی از اماکنی امروزه شاهد استفاده روزافزون از آن‌ها هستیم، کافه و کافی‌شاپ‌ها هستند. مکان‌هایی که نورپردازی‌هایی خاصی دارند. میزان رعایت استاندارد در آن‌ها را تا چه حد همسو با ضوابط بین‌المللی تخمین می‌زنید؟
کافه‌های امروزی، مکان‌هایی هستند که افراد برای ملاقات دوستانه، قرارهای کاری و یا اوقات فراغت استفاده می‌شوند. بسیاری از آن‌ها الگوبرداری از نمونه‌های غربی بوده و هم‌اکنون مورداستفاده هستند. تا آنجایی که بنده در جریانم، وزارت ارشاد ضابطه‌ای برای آن‌ها تعریف کرده و استاندارد نورپردازی در این فضاها مقرر گشته است. کما اینکه اغلب طراحی آن‌ها کار طراحان داخلی بوده و تااندازه‌ای با میزان شدت نور در این اماکن آشنا هستند؛ اما نمونه‌های بسیار بد هم کم نیستند. در کتاب جامعی که ترجمه کردم، حتی فرمول‌هایی را مشاهده می‌کنیم که به جزئی‌ترین قوانین در طراحی روشنایی مکان‌ها پرداخته و راهنمای بسیار مفیدی برای طراحان و کارشناسان به‌منظور متعادل ساختن سلامت و بهداشت روانی حاصل از نورپردازی‌های محیط اطرافمان خواهد بود.
موضوع آلودگی نور مبحث وسیعی است که امروزه باعث شده حتی ستاره‌های آسمان هم دیگر قابل‌رؤیت نباشند. یکی از ضوابط بین‌المللی در مورداستفاده از نور به ما می‌گوید که روشنایی مورداستفاده، نباید نور به سمت بالا بدهد؛ یعنی شما باید برای روشن کردن سوژه موردنظر، نور را به همان سمت بتابانید، مانند چراغ مطالعه. این‌طوری پرت انرژی، آلودگی نوری و چشم زدگی به میزان بالایی کنترل‌شده و حتی از بین می‌رود. اگر در ارتفاعات شهر بایستید، جایی مانند بام تهران، محک یا … می‌توانید نورهای عمودی را به مقداری مشاهده کنید. نورهایی که ممکن است از تابلوهای نصب‌شده روی پل‌های عابر پیاده و یا نورپردازی بنرهای تبلیغاتی ساطع‌شده باشند و این صحیح نیست.
منتشر شده در: دوهفته نامه طراح امروز / شماره ۳۲، نیمه اول دی ماه ۱۳۹۶ ، دریچه، صفحه ۵
به قلم: مهرنوش سهیلی راد
کپی‌رایت این مطلب متعلق به «دوهفته‌نامه طراح امروز» می‌باشد. لذا بازنشر آن در نشریات و فضای وب (وب‌سایت‌ها یا شبکه‌های اجتماعی) با هر شکل و عنوان، فقط با پذیرش کتبی شرایط گروه رسانه‌ای طراح در ثبت مرجع و ماخذ امکان‌پذیر است.