… هنوز هم قدم زدن میان هیاهوی این خیابان پررفت‌وآمد و شلوغ، هر شهروندی را به خاطرات و گذشته‌ی یک شهر پر از فراز و نشیب سوق می‌دهد.
این خیابان که گویی نام خود را وامدار لاله‌های بسیار موجود در آن در گذشته‌های دور بوده است، در قدیم‌الایام محله‌ی باغ‌های بسیار بوده است؛ باغ‌هایی که اکنون اثری از آن‌ها باقی نمانده و تلی از بتن و آهن و فولاد جای آنان را گرفته است...
منتشر شده در: دوهفته نامه طراح امروز / شماره ۲۷، نیمه دوم مهر ماه ۱۳۹۶ ، شهر و منظر، صفحه ۷
به قلم: پرستو جعفری
اهمیت و خاطره‌انگیزی خیابان لاله‌زار تهران، بر هیچ شهروندی پوشیده نیست. خیابانی که از بدو ظهور شهر تهران، آمدورفت‌ها و اتفاقات و وقایع تلخ و شیرین بسیاری را بر خود دیده است. از نخستین تجارب احداث محورها و خیابان‌ها و شریان‌های ارتباطی شهر، برگزاری جشن‌ها، راهپیمایی‌ها تا ورود و خروج افراد شاخص مملکتی و سیاسی و … که همه‌ی آن‌ها بخشی از هویت و شناسنامه‌ی شهر تهران را تشکیل می‌دهند، گوشه‌ای از وقایعی ست که در محور لاله‌زار تهران به وقوع پیوسته است.
خیابان لاله‌زار بنا بر قدمت خود، نخستین مهد شکل‌گیری فرهنگ و هنر و همچنین رونق تجارت‌های تهران نیز هست. خیابانی که باوجود کافه‌ها و سینما و تئاترهای بسیار و همچنین تجارتخانه‌ها، بستری خوشایند و بی‌انتها را برای تهرانی‌های نوگرا و شاید به‌نوعی «اروپایی پسند» فراهم می‌کرد؛ به همین علت آن را قابل قیاس با «شانزلیزه» دانسته و لقب «شانزلیزه‌ی تهران» را به آن داده بودند.
بالطبع خیابان لاله‌زار با طول یک کیلومتر در مرکز تاریخی شهر تهران – که بخش‌هایی از آن تا این لحظه با چنگ و دندان حفظ شده!- کلکسیونی غنی از سبک‌های معماری تاریخی تهران نیز هست. اگرچه که تاکنون اغلب ساختمان‌ها و قسمت‌های این محور تاریخی به اسارت نوسازی و تغییرات پرشتاب شهر معاصر تن داده، اما هنوز هم قدم زدن میان هیاهوی این خیابان پررفت‌وآمد و شلوغ، هر شهروندی را به خاطرات و گذشته‌ی یک شهر پر از فراز و نشیب سوق می‌دهد.
این خیابان که گویی نام خود را وامدار لاله‌های بسیار موجود در آن در گذشته‌های دور بوده است، در قدیم‌الایام محله‌ی باغ‌های بسیار بوده است؛ باغ‌هایی که اکنون اثری از آن‌ها باقی نمانده و تلی از بتن و آهن و فولاد جای آنان را گرفته است. در بین تمامی این باغ‌های مفقودالاثر، یکی از باغ‌های پر اصالت این محور، پس از گذران پیچ‌وخم‌ها و فراز و نشیب‌های بسیار که متحمل گشته، این روزها گویا احوال بهتری دارد و در آستانه‌ی احیا شدن است؛ که در مطلب پیش رو به بیان مختصری از اتفاقات آن خواهم پرداخت.
خانه و باغ اتحادیه (امین السلطان)، تنها بازمانده‌ی باغ‌های لاله‌زار قدیم است.
نخستین بارقه‌ی ایجاد باغ اتحادیه، از آن روزی آغاز شد که باغ قدیمی و بسیار بزرگ لاله‌زار، به بهانه‌ی خیابان‌کشی و احداث محور خیابان لاله‌زار، به چندپخش تقسیم شد و یکی از این بخش‌ها به شخص علی‌اصغر خان اتابک (امین السلطان) که صدراعظم سه تن از شاهان قاجار بود واگذار شد و مورد بهره‌برداری و استفاده‌ی شخص او به‌عنوان یکی از افراد تراز اول حکومتی آن زمان واقع شد.
پس از فوت امین السلطان، در سال ۱۲۹۵، این باغ پس‌ازآنکه سال‌ها در میان کشمکش‌ها و مشکلات تقسیم ارث میان وراث بلاتکلیف مانده بود، درنهایت توسط شخصی به نام رحیم اتحادیه خریداری شد و به ۳۰ سهم میان فرزندانش تقسیم شد. بخش‌هایی مورد سکونت و استفاده بود؛ اما قسمت‌هایی به حالت متروکه باقی ماند تا سال‌ها بعد یکی از مهم‌ترین اتفاقات تاریخ این خانه- باغ را رقم بزند…
این اتفاق مهم، اختصاص خانه- باغ اتحادیه به لوکیشن سریال دایی جان ناپلئون در اواسط دهه‌ی پنجاه- به کارگردانی ناصر تقوایی و نویسندگی ایرج پزشکزاد- بود. بخش‌هایی از این خانه- باغ که سال‌ها متروکه و بلااستفاده باقی‌مانده بود، برای اختصاص به این سریال، مورد رسیدگی قرار گرفت تا یکی از پرخاطره‌ترین آثار هنری تاریخ معاصر ایران در آنجا ساخته شود. بعید و دور از ذهن نیست که اکنون پس از سالیان سال، بسیاری از شهروندان و حتی معماران، این خانه- باغ را به‌عنوان «خانه‌ی دایی جان ناپلئون» بشناسند.
در سال ۱۳۸۴، خانه- باغ اتحادیه به ثبت میراث ملی رسید؛ اتفاقی که در ظاهر و فقط برای مدتی کوتاه مایه‌ی خرسندی دوستداران آثار تاریخی بود. چراکه اندکی بعد، به علت عدم رسیدگی سازمان میراث فرهنگی به این اثر تاریخی، گروهی از مالکان خانه- باغ اتحادیه که فرزندان و بازماندگان رحیم اتحادیه بودند، خروج این خانه از فهرست آثار ملی را خواستار شدند و درنهایت در سال ۱۳۸۹، این خانه- باغ به‌حکم دیوان عدالت اداری، از فهرست میراث خارج شد تا آسیب‌های بیشتری را متحمل نشود.
بعد از آرامش و سکوتی به مدت سه سال، در سال ۱۳۹۲، بخشی از فضای عمارت و باغ، به مزایده‌ی عمومی گذاشته شد و شورای شهر تهران، رأی قطعی خود را به خریداری و بازسازی این اثر اعلام کرد و تصمیم بر آن شد تا این اثر پس از رسیدگی و مرمت، به کاربری مرکز فرهنگی- هنری تبدیل شود.
پس از کش‌وقوس‌هایی یک‌ساله، طرح «الزام شهرداری تهران به تملک و بازسازی خانه- باغ معروف اتحادیه واقع در منطقه ۱۲ شهرداری تهران و بهره‌برداری از آن به‌عنوان مرکز فرهنگی- هنری» در شورای شهر تهران به تصویب رسید؛ اما این اتفاق نیز برای خانه- باغ اتحادیه خوشایند نبود. چراکه نخستین اتفاقی که پس از تصویب این طرح گریبان گیر این خانه تاریخی شد، تخریب بخش‌هایی از باقی‌مانده‌های قاجاری آن توسط لودرهای شهرداری بود! قصه‌ی تلخ به اینجا ختم نشد و مدت کوتاهی بعد، بخش‌هایی از بناهای باقی‌مانده از امین السلطان نیز دچار آتش‌سوزی شد!
درنهایت، نهاد نجات‌بخش این اثر، سازمان زیباسازی شهر تهران بود که در سال ۱۳۹۴، به بهای ۲۸ میلیارد تومان این خانه- باغ را خرید و مرمت و بازسازی آن را به دست گرفت.
خانه- باغ اتحادیه این روزها در حال سپری کردن آخرین لحظات مرمت است. پس‌ازاین همه فراز و نشیب، هنوز جای شکرگزاری وجود دارد که مساحت ۸۰۰۰ مترمربع از مساحت این خانه- باغ هنوز باقی ست! از این مساحت، حدود ۲۰۰۰ مترمربع آن، مختص بناهای باقی‌مانده از دوران قاجار، پهلوی اول و پهلوی دوم است که در مراحل مختلف مرمت، موردمطالعه قرارگرفته تا حتی‌الامکان با نزدیک‌ترین شباهت و ویژگی‌ها مرمت و بازسازی شوند. مابقی مساحت آن مختص به باغ و فضاهای باز آن است که تلاش بر آن بوده تا درروند مرمت، مانند ساختمان‌ها با موشکافی و دقت بسیار بررسی‌شده و به شمایل تاریخی و قدیمی خود بازگردانده شود. برای هریک از ساختمان‌های این عمارت، کاربری‌های متفاوتی در نظر گرفته‌شده است؛ اما کاربری عمده‌ای که بیشتر بدان اشاره‌شده، «موزه مشاهیر فرهنگی، اجتماعی و انقلابی» شهر تهران است و تا این لحظه نیز تعداد بسیاری از سردیس‌های مشاهیر در ساختمان‌های این عمارت برای نمایش عمومی گذاشته‌شده است.
در بخش‌هایی از فضای باز آن نیز ماکت‌هایی از ادوات جنگی و نظامی گذاشته‌شده که پرواضح است سنخیت و ارتباطی با هویت تاریخی این بنا ندارد! به گزارش خبرگزاری ایسنا، کمیته مردمی نهاد پیگیری حفاظت از خانه‌های تاریخی تهران، در نامه‌ای عمومی دراین‌باره بیان کرده:
«در سریال دائی جان ناپلئون، دایی جان برادری داشت که سرگرد ارتش بود و او را عمو جان سرهنگ خطاب می‌کردند. گویا شهردار تهران در پروژه‌ی مرمت خانه اتحادیه، این شخصیت را بیشتر از خود دائی جان موردتوجه قرار داده و کوشیده است تا روحیه‌ی نظامی او را در کالبد این عمارت قاجاری بدمد!»
به گزارش روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان زیباسازی شهر تهران، معین افضل خانی، مدیر فنی پروژه بازسازی و مرمت خانه- باغ اتحادیه درباره‌ی جمع‌آوری اطلاعات در نخستین گام‌های مرمت این خانه- باغ بیان کرده است:
«خانه اتحادیه بنایی است که دوره‌های تاریخی چون قاجاری، پهلوی اول و دوم را با بناهای متعدد در درون خود دارد لذا ما در ابتدای امر برای حفظ اصالت تاریخی اثر نیازمند جمع‌آوری اطلاعات در این زمینه بودیم. کار روی مجموعه اتحادیه از پایان سال ۹۴ به شکل مطالعاتی آغاز شد و ما به‌عنوان مشاور شروع به جمع‌آوری اطلاعات درزمینهی شکل این مجموعه و بافت تاریخی آن کردیم. در راستای جمع‌آوری اطلاعات ما موارد مختلفی نظیر عکس‌های خانوادگی مالکین، اشیاء، خاطرات وراث و موارد بسیاری را مدنظر قراردادیم که ربطی به شکل اصلی خانه داشت البته در این پروسه استفاده بسیار زیادی از فیلم ماندگار ناصر تقوایی که خانه اتحادیه به‌عنوان لوکیشن آن استفاده شده بود، نیز شد. درواقع سکانس‌های مختلف این فیلم، تجهیزات و تمام موارد زمینه‌ای آن توانست اطلاعات متعددی را به ما برای بازسازی و مرمت خانه ارائه کند که بسیار مفید بود.»
او همچنین درباره‌ی ایده‌ی بازسازی و تبدیل حیاط پشتی عمارت اتحادیه و تبدیل آن به یک موزه‌ی زیرزمینی که آن را قابل قیاس با «موزه لوور» می‌داند بیان کرده است:
«حیاط پشتی خانه اتحادیه گودبرداری شده و بالغ‌بر ۶ هزار مترمربع مساحت در آن برای یک موزه ایجادشده است. درواقع ما قصد داریم که مانند موزه لوور یک موزه زیبا را در فضای زیرین یک حیاط قدیمی و سنتی که کاملاً بازسازی‌شده است، به نمایش بگذاریم البته فازهای بعدی این پروژه نیز در دست تعریف است و امیدواریم که با تملک ملک‌های مجاور امکان گسترده شدن این فضای تاریخی و تبدیل‌شدن آن به یک فضای توریستی زیبا فراهم شود.»
با همه‌ی توصیفات و باوجود در نظر گرفتن کاربری‌هایی که شاید ارتباط چندانی با هویت و اصالت خانه- باغ تاریخی اتحادیه نداشته باشند، آنچه مایه‌ی خرسندی ست، نجات این خانه است. در بین همه‌ی اخبار مرتبط با تخریب‌های پی‌درپی خانه‌های تاریخی، نه‌تنها در شهر تهران بلکه در همه‌ی شهرهای ایران، طی کردن روندی نه‌چندان کوتاه‌مدت برای بخشیدن حیاتی مجدد به این اثر پراهمیت تاریخی، جای شکرگزاری دارد.
عمارت و باغ اتحادیه این روزها آماده‌ی نفس کشیدن و حیاتی دوباره است. حیاتی که نه‌تنها گامی برای آشنایی شهروندان تهرانی با معماری قاجاری و دوره‌های پس‌ازآن را فراهم می‌کند، بلکه حیاتی مجدد برای زنده کردن گوشه‌ای از خاطرات فراموش‌شده‌ی محور لاله‌زار قدیم است…
.
.
منتشر شده در: دوهفته نامه طراح امروز / شماره ۲۷، نیمه دوم مهر ماه ۱۳۹۶ ، شهر و منظر، صفحه ۷
به قلم: پرستو جعفری
کپی‌رایت این مطلب متعلق به «دوهفته نامه طراح امروز» می‌باشد. لذا بازنشر آن در نشریات و فضای وب (وب‌سایت‌ها یا شبکه‌های اجتماعی) با هر شکل و عنوان، فقط با پذیرش کتبی شرایط گروه رسانه‌ای طراح در ثبت مرجع و ماخذ امکان‌پذیر است.