…کسب درآمد خوب است، اما نه به هر قیمتی و قیمت نابودی برخی فضاها در معماری ایران قیمتی است که هیچ ثروتی جایگزین آن نمی‌شود. شأن کاربری‌ها به‌راحتی زیر سؤال می‌رود و اغتشاش فکری و ناخوانایی کاربری‌ها را موجب می‌شود، آن‌هم در جایی که تشخیص سیاه از سفید مشکل است…
منتشر شده در: دوهفته نامه طراح امروز / شماره ۱۱، نیمه دوم دی ماه ۱۳۹۵ ، صفحه آخر، صفحه ۱۶
به قلم: مرتضی نظری‌زاده
آدم‌های زیادی را دیده‌ام که از خودکار به‌عنوان گوش پاک‌کن استفاده می‌کنند، کار درستی نیست، ولی لذت‌بخش است، اما با تمام لذتی که دارد، می‌دانیم که کاربری خودکار گوش پاک‌کن نیست. موزه به خاطر برگزاری جشنی سالیانه تبدیل به محل اجتماعات نمی‌شود، یا سالن عمومی یک هتل برای برگزاری جشن نامزدی تبدیل به تالار عروسی نمی‌شود، هیچ‌گاه یک کاربری به خاطر لحظات خاص تعریف نمی‌گردد؛ اما متأسفانه معماری ما عرصه همین لحظه‌های خاص است. ایمان‌دارم اگر خودکار یکی از کاربری‌های معماری کشور ما بود، امروز همه آن را به‌عنوان گوش پاک‌کنی که می‌نویسد، می‌شناختند، به همین دلیل تصمیم گرفتیم در «ناکاربرانه» این لحظات خاص را از ریشه‌ها و مفاهیم واقعی هر کاربری جدا کنیم و به‌گونه‌ای ماهیت خودکار را فارغ از لحظه‌ها نشان دهیم و تلاش کنیم با پاک‌سازی هر کاربری، کارکرد شوم الحاقی به هر فضا را از آن جدا کنیم، وجود این عملکردهای شوم زمانی دردآورتر می‌شود که بدانید دلیل تمام این اتفاقات این است که عده‌ای می‌خواهند از هر چیز ثروت تولید کنند، کسب درآمد خوب است، اما نه به هر قیمتی و قیمت نابودی برخی فضاها در معماری ایران قیمتی است که هیچ ثروتی جایگزین آن نمی‌شود. شأن کاربری‌ها به‌راحتی زیر سؤال می‌رود و اغتشاش فکری و ناخوانایی کاربری‌ها را موجب می‌شود، آن‌هم در جایی که تشخیص سیاه از سفید مشکل است.
در قسمت اول (این نوشتار) سراغ یکی از حساس‌ترین عناصر معماری ایرانی-اسلامی یعنی مسجد می‌رویم؛ و در قسمت دوم سراغ همه کاربری‌هایی می‌رویم که توسط عده‌ای نابکار تبدیل به ناکاربری شده‌اند، کاربری‌هایی مثل خانه‌ای با موقعیت اداری، پارکینگی با موقعیت عروسی، لابی با موقعیت پارتی، ساختمان‌های چندمنظوره با موقعیت انجام هر منظوری (منظورمان Multifunction نیست). از شما خواهش می‌کنم برای خواندن این مقاله خوب گوش کردن و بی‌طرفی در قضاوت را پیش‌فرض قرار دهید تا بتوانیم با نگاهی تحقیقی و تحلیلی به ماجرا نگاه کنیم. هرچند در کشورمان به‌محض درخواست برای بی‌طرفی، تازه همه فیلشان یاد هندوستان طرفداری می‌افتد و با ابروانی درهم خواندن را ادامه می‌دهند، پس همه باهم با ابروانی گره‌خورده ادامه می‌دهیم.
اینجا مسجد است یا…؟
عموماً شعارهای زیادی برای خانه وجود دارد، شاید به این خاطر است که خانه مقوله قابل‌تحلیلی است، پس شنیدن شعارهایی چون خانه، خانه است در غرب ابداً موضوع عجیبی نیست و آن را مانیفست یک سبک و روش در معماری می‌دانند، اما بی‌شک مسخره‌ترین کار این است که کسی در ایتالیا مقاله‌ای بنویسد و تیتر آن را بگذارد: کلیسا، کلیسا است، مطمئناً به عقل نویسنده مقاله شک می‌کنند، چون حتی قابلیت طرح هم ندارد که آیا از کلیسا به‌جز کارکرد اصیل و واقعی آن می‌توان استفاده دیگری کرد؟ مثلاً در کلیسای نور اثر شگفت‌انگیز تادوآندو در زیرزمینش تهیه غذا و غذای بیرون برساخته شود! یا کلیسای آب، کلیسای چندبعدی یا اکثر بناهای فوق‌العاده‌ای که برای کلیسا ساخته می‌شود، در حین بهره‌برداری و یا در حال ساخت کسی بپرسد که آیا می‌توان از آن به‌عنوان مجتمع فرهنگی استفاده کرد؟ می‌توان زیر آن پارکینگ طبقاتی برای تئاتر کناردستی احداث کرد؟ یا از بدنه کلیسا و فضای مشرف به بیرون آن به‌عنوان پاساژ یا بانک استفاده نمود؟ حتی پرسیدن این سؤالات هم احمقانه است، چه برسد به اینکه از آشپزخانه کلیسا (اگر داشته باشد؟!) به‌عنوان غذاخوری و پخش غذا استفاده شود. پس با این توضیحات، به دلیل اینکه تمام مسائلی که مطرح شد، در اکثر مساجد ایران مشاهده می‌کنیم، جای طرح و بررسی دارد که از خود بپرسیم: آیا مسجد فقط و تنها فقط مسجد است؟ و تلاش کنیم تا در پایان مقاله به این جمله کوتاه دست یابیم: مسجد، مسجد است. برای رسیدن به این هدف از دیدگاه‌های مختلف به مقوله مسجد -مغازه‌ها نگاه می‌کنیم تا ببینیم واقعاً چه می‌کنیم.
فرهنگ: در تاریخ اسلام می‌توان ریشه‌های جالبی از جدا کردن اقتدار اقتصادی از دین یافت، یکی از ساده‌ترین پیام‌های جدایی از ثروت طلبی در نماز اتفاق می‌افتد، یعنی در تفکر اسلامی، نماز نماد جدایی روح انسان از دنیاطلبی است، نمازی که نه‌تنها نماد و سمبلش مسجد است، بلکه تجلی تمامیت صحت و تکاملش در مسجد اتفاق می‌افتد، حالا تصور کنید که در حین تحقیق درباره این نوشتار با گوش‌های خودم دیدم و لمس کردم (بله به‌واقع دیدنی بود این شنیدنی و مانند سیلی بود این صدای زشت) که در فضایی چنین مسئولیت آور و طبیعتاً روحانی، همراه با شنیدن صدای اذان و اقامه، در مسجد صدای دیگری می‌پیچد که می‌گفت: شماره ۱۲۷ به باجه ۲…
اقتصاد: در اینجا فراموش نشود که کار و تلاش برای تأمین معاش خانواده و کسب روزی حلال در دین اسلام هم‌رده با جهاد در راه خداست و این تنها بخشی از ستایش‌های دین اسلام برای کوشش در راه کسب درآمد است، اما به همان اندازه جدا کردن در دین اسلام دیده می‌شود، همان‌طور که بخش بزرگی از تاریخ اسلام به تعطیلی و بی‌اعتنایی به کار در زمان نماز و عبادت اختصاص‌یافته است. درحالی‌که هیچ‌گاه عناصری مثل آشپزخانه یا بانک که معمولاً در مساجد ساخته می‌شوند، در هنگام نماز تعطیل نمی‌گردند که البته عقلانی هم نیست که تعطیل شوند.
شریعت: همان‌طور که همه می‌دانیم، مراجع تقلید در اسلام حکم راهبران دینی را دارند و اجرای احکام آنان بر مسلمانان واجب است، پس اگر بخواهیم درباره این مقوله از منظر احکام و شریعت دین حرفی بزنیم چه کسی بهتر از مراجع، باهم چندجمله‌ای را دراین‌باره از دو مرجع می‌خوانیم:
یک سؤال از مرحوم آیت‌الله بهجت:
مسجدى در کنار خیابان واقع‌شده و درآمد اوقافى هم ندارد و مردم محل براى هزینه‌های آن دچار مضیقه شده‌اند. با توجه به اینکه حیاط مسجد فضاى کافى براى احداث چند باب مغازه را دارد و ازنظر فضا هم مشکلى ایجاد نمی‌شود و صیغه وقف هم بر مسجد جارى نشده است، (سؤال‌کننده تمام مواردی که اگر یکی از آن‌ها باشد، مسجد را تبدیل به مغازه می‌کنند را می‌گوید تا بتواند به هر ترتیبی شده جواب موردنظرش را بگیرد) آیا ساخت مغازه را اجازه می‌دهید تا درآمد آن صرف هزینه‌های مسجد گردد؟
پاسخ کوتاه و گویا است: جایز نیست.
همچنین آیت‌الله مکارم شیرازی در مصاحبه‌ای عنوان فرمودند: امروز در برخی از نقاط کشور رسم شده، آشپزخانه مساجد را اجاره می‌دهند تا پولش را صرف هزینه‌های مسجد کنند که این کار درستی نیست و حرام است. در برخی دیگر از نقاط، مسجد می‌سازند و بخشی از آن را مغازه می‌کنند که این کار حرام است و باید اهالی مسجد خودشان همت کنند و خدا هم خرج مسجد را می‌رساند و نباید از این بابت نگرانی داشت.
و یک حدیث به نقل از اهل سنت:
خریدوفروش در مسجد حرام است و سنت است که چنانچه کسی را می‌بینیم که از محیط مسجد برای معامله استفاده می‌کند، به او بگویید: خداوند تو را در تجارتت بی‌بهره کند!(مورد لعنت قرار گیرد)
دوری از کسب مال به‌جایی می‌رسد که برخی علما جستجو در پی اموال گم‌شده در مسجد را حرام می‌دانند، یعنی اگر کسی بخشی از اموال خود را در مسجد گم کرد و برای پیدا کردن آن اعلان و اقدامی نمود کاری ناروا و حرام انجام داده است.
هیچ‌گاه مسجد متقدم تا مسجد متأخر جایگاه چنین سوداگری‌های اقتصادی نبوده است، اما امروز جای خالی پول همه‌جا حس می‌شود و تاجایی پیش می‌رود که به بهانه اداره مکانی که یک سیستم حکومتی با ثروت بی‌اندازه در پشت آن قرار دارد، بازهم مشکلات اقتصادی بهانه‌ای می‌شود برای کسب درآمد، پولی که کسب آن با توجه به احکام فوق، احادیث دینی و سنت پیامبر، جایز نیست.
معماری: اما خارج از منظومه دین و با رجوع به اصالت ماهیت در کاربری‌های معماری، مسجد به دلیل کاربری مشخص و بی‌واسطه‌اش همچون کلیسا، معبد، کنیسه و آتشکده از کاربری‌های اصیل در عرصه معماری به‌حساب می‌آید، یعنی در زمره کاربری‌هایی قرار می‌گیرد که هرگونه اختلاط در کاربری موجب از بین رفتن احساسات مراجعه‌کنندگان نسبت به آن فضا و بی‌ارزش کردن مفاهیم آن می‌شود، به عبارتی اگر کسی قصد نابودی مفاهیم این‌گونه کاربری‌ها را داشته باشد، به ترکیب آن‌ها با کاربری‌های اقتصادی اقدام می‌کند.
در پایان: با نگاهی مقایسه‌ای به آنچه ما با مساجد خودکرده‌ایم و آنچه مسیحیان با کلیساهای خود انجام داده‌اند، به‌درستی درمیابیم که چه بر سر این کاربری آمده است. وقتی کاربری‌ای با این درجه از اهمیت در حکومتی دینی مورد هجوم فعالیت‌های اقتصادی قرار می‌گیرد، تکلیف ما در دیگر کاربری‌ها کاملاً مشخص است.
.
.
منتشر شده در: دوهفته نامه طراح امروز / شماره ۱۱، نیمه دوم دی ماه ۱۳۹۵ ، صفحه آخر ، صفحه ۱۶
به قلم: مرتضی نظری‌زاده
.
کپی‌رایت این مطلب متعلق به «دوهفته نامه طراح امروز» می‌باشد. لذا بازنشر آن در نشریات و فضای وب (وب‌سایت‌ها یا شبکه‌های اجتماعی) با هر شکل و عنوان، فقط با پذیرش کتبی شرایط گروه رسانه‌ای طراح در ثبت مرجع و ماخذ امکان‌پذیر است.
نقد بجا و دقیقی بود…